مسجد جامع نیریز؛ یادگاری از معماری دوره ساسانی
روتیتر: مسجد جامع کبیر نیریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است.
به گزارش روتیتر: مسجد جامع کبیر نیریز یکی از دیدنی‌ترین اماکن تاریخی استان فارس است که هر ساله علاقه‌مندان حوزه فرهنگ و همچنین آثار تاریخی را از داخل و خارج از کشور و به ویژه بسیاری از مسافران نوروزی را به خود جذب می‌کند.
مسجد جامع کبیر نیریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوه معماری دوره ساسانیان ساخته شده است.این بنا در نهم مرداد ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
شهرستان نیریز با پیشینه تاریخی کهن در استان فارس، آثاری ارزشمند و در خور توجه از دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه بناهای مذهبی از سده‌های نخستین ورود اسلام به ایران را در خود جای داده است.
یکی از این بناهای ارزشمند، مسجد جامع نیریز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود. این بنا با تأثیر از معماری ساسانی و نقشه‌ای تک ایوانی ساخته شده و در طول دوره‌های مختلف، بخش‌هایی به آن افزوده و تعمیراتی در آن صورت گرفته و در زمره آثار برگزیده از سیر تکامل هنر و تزئینات معماری ایران قرار گرفته است.
کتیبه‌های گچبری این بنا علاوه بر مدارک تاریخی، حاوی مضامینی مذهبی در مدح و ستایش پیامبر و امامان شیعه بوده و به خوبی انعکاس‌دهنده اندیشه‌ها و اعتقادات پیدا و پنهان بانیان آن است.
برخى این مسجد را آتشکده دانسته و گفته‌‌‌‌اند که در دوره ساسانیان، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا مى‌‌‌‌آورده‌‌‌‌اند در اینکه در نیریز آتشکده بوده، تردیدى نیست، امّا اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا شده، جاى تردید است.
مقدسى در احسن التقاسیم در نیمه اول سده چهارم هجرى قمرى ذیل معرفى نیریز از مسجدى در کنار بازار یاد کرده و گفته است: «و نیریز کبیره الجامع الى جانب السوق …» . به احتمال منظور از «جامع کبیر» مسجد جامع کبیر کنونى است. مهم‌ترین تحقیق درباره این مسجد، توسط آندره‌‌‌‌گدار در اوایل سده بیستم میلادى انجام گرفته و با عنوانِ «مسجد جمعه نیریز » به زبان فرانسوى در آثار ایران به طبع رسیده است.
قدیمی‌ترین تاریخى که در این مسجد بر جاى مانده سالِ ۳۶۳ ه . ق. تاریخ محراب است که البته بناى مسجد به احتمال زیاد به پیش از این تاریخ باز مى‌‌‌‌گردد. گدار معمارى این مسجد را از نوع معمارى دوره ساسانى مى‌‌‌‌داند که تا سده‌‌‌‌هاى نخستین اسلامى هنوز رواج داشته است.
به گفته وى مسجداولیه ایوان ساده‌‌‌‌اى بیش نبوده است که در طى قرون متمادى بیوتات و بناهاى دیگرى به آن افزوده‌‌‌‌اند. چنانکه گفته‌‌‌‌اند: «در ابتدا نوعى مسجد وجود داشته است که تنها مشتمل بر یک ایوان بوده و ساختمان‌‌‌‌هاى وابسته عموما در دوره‌‌‌‌هاى بعدى به آن اضافه شده است».
طاق عمارت از نوع ناودانى شکسته ممتد اواسط قرن چهارم هجرى است. ایوان که سر در اصلى آن سرتاسر باز و ضلع انتهایى که محراب در آن تعبیه شده کاملاً بسته و بى‌‌‌‌روزن است. در گذشته بر هر یک از اضلاع جانبى خود پنج طاق‌‌‌‌نماى گود داشته است.
همه کتیبه‌‌‌‌ها در ته ایوان و در قسمت داخل اطراف و کنار محراب نقش شدهاند. قدیمی‌ترین تاریخ، چنانکه گفته شد ۳۶۳ ه . ق. است. علاوه بر آن تاریخ‌‌‌‌هاى دیگرى نیز در آن دیده مى‌‌‌‌شود که نشان از تعمیر، بازسازى و الحاق بناهاى جدید در دوره‌‌‌‌هاى مختلف دارد.
تاریخ محراب اول فى سنه ثلث [ و ] ستین و ثلث مائه [۳۶۳ ه . ق.] و دوم فى سنه ستین و اربع مائه [۴۶۰ ه . ق.] و سوم فى سنه ستین و خمس مائه [۵۶۰ ه . ق.] مع‌‌‌‌السقف و چهارم امرالمولى عمادالملک و الدوله و … عزّ نصره فى جمادى الثانیه. تاریخ چهارم به خاطر اینکه نزدیک زمین قرار داشته، آسیب دیده و قابل خواندن نیست.
این مسجد در دوره‌‌‌‌هاى مختلف تاریخى از جمله در سال ۴۶۰ ه . ق. و ۵۶۰ ه . ق. و در دوره صفویه تعمیر و بازسازى شده است. کتیبه‌‌‌‌اى به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامى دوازده امام را با زیبایى گچبرى کرده‌‌‌‌اند. این کتیبه در ۹۴۶ ه . ق. یعنى در دوره شاه طهماسب اول صفوى (حک ۹۳۰ – ۹۸۴ ه . ق.) نوشته شده است.
بر سر درِ مسجد جامع سه کتیبه است، نخستین کتیبه به تاریخ ۱۰۸۸ ه . ق. درباره تعمیر این مسجد به دست شخصى به نام میرزانظام در دوره شاه سلیمان اول صفوى (حک ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸ – ۱۱۰۵ ه . ق.) است. کتیبه دیگر در سال ۱۲۵۹ ه . ق.، و در زمان حکومت زین‌‌‌‌العابدین‌‌‌‌خان نی‌ریزى نوشته شده و مربوط به مالیات و وجوه دیوانى است و کتیبه سوم در تاریخ ۱۳۰۰ ه . ق. مربوط به تعمیر مسجد در دوره ناصرى است.
کتیبه‌‌‌‌اى نیز بر سر در شمالى مسجد قرار دارد همچنین در این مسجد درخت سرو ۱۱۰۰ ساله‌ای است که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته اما قدمتی بسیار زیاد دارد.
