از رادارهای هواپایه بومی| ببرها و گربه‌های ایرانی با چشمان تیزتر می‌بینند+ تصاویر
روتیتر: طی سالهای اخیر اقدامات متعددی در حوزه ارتقای رادار جنگنده‌های ایرانی صورت گرفته است و امروز این پرنده‌ها به سامانه‌های جدید و مدرن‌تری نسبت به گذشته مجهز شدند. در بخش اول گزارش تسنیم تغییرات صورت‌گرفته روی جنگنده‌های تامکت، اف۵ و کوثر را می‌خوانید.
به گزارش روتیتر: بخش اعظم توانایی‌های رزمی در هواپیماهای جنگنده مدرن بر پایه رادار و سامانه کنترل آتش ایجاد می‌شود. رادارها به‌عنوان ابزار کشف و ردگیری اهداف مختلف در بُردها و ارتفاعات گوناگون و سامانه کنترل آتش به‌عنوان ابزار به‌کارگیری تسلیحات بر اساس نیاز صحنه رزم و داده‌های دریافتی از رادار و سایر حسگرها عمل می‌کنند. البته رادار و سامانه کنترل آتش به‌طور کلی در یکدیگر به‌صورت سامانه واحد ترکیب و «رادار کنترل آتش» نامیده می‌شوند (در این گزارش برای اختصار صرفاً از کلمه «رادار» استفاده شده است).
امروزه رادارهای با آنتن آرایه‌ای مسطح و آنتن‌های آرایه فازی در جنگنده‌های نسل چهارم تا پنجم مورد استفاده هستند. رادارهایی با آنتن آرایه‌ای مسطح، از فناوری «پالس داپلر» و رادارهای آرایه فازی، از فناوری «کنترل فاز امواج» استفاده می‌کنند. البته در این میان، رادارهای آرایه فازی از قابلیت‌های بسیار بیشتری برخوردارند و سبب افزایش کارایی عملیاتی جنگنده‌های به کارگیرنده آن می‌شوند.
نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کاربر انواع هواپیماهای جنگنده در کشور، پس از پایان جنگ تحمیلی برنامه‌های متعددی را در وهله اول برای عملیاتی نگه‌داشتن و در ادامه برای بِروزرسانی قابلیت‌های رادار و سامانه کنترل آتش جنگنده‌ها به انجام رسانید.
این برنامه‌ها طی سه دهه گذشته شامل تعمیر و راه‌اندازی رادارهای معیوب، ساخت قطعات مورد نیاز انواع رادارها، ایجاد بهبود در عملکرد رادارها و حتی افزودن قابلیت‌های جدید به آنها، ساخت زیرسامانه‌های مورد استفاده در رادارها با فناوری‌های جدید و جایگزین کردن اجزای رادارهای هواپایه موجود روی جنگنده‌های مختلف با اجزای ساخت داخل و در نهایت ساخت نمونه‌های جدید رادار می‌شود.
این رادارها شامل انواع APQ-109 هواپیمای اف-۴دی، APQ-153 هواپیمای اف-۵ئی، APQ-120 متعلق به اف-۴ئی و AWG-9 متعلق به اف-۱۴ است. برخی از دستاوردهای این بهسازی ها به طور کلی و بدون اشاره به مورد متناظر از رادارهای مذکور شامل موارد زیر بوده است:
- افزایش برد کشف (تا چند برابر در برخی موارد)
- افزایش ۵۰ تا ۱۰۰ درصدی برد ردگیری
- افزایش توانایی تفکیک اهداف نزدیک به هم
- افزودن حالت نشان دهنده هدف متحرک هوابرد
- ایجاد امکان شناسایی اهداف پروازی در ارتفاع پائین
- ایجاد توانایی ردگیری زاویه ای
لازم به ذکر است که متخصصان کشورمان در صنعت دفاعی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های خصوصی در زمینه طراحی و ساخت انواع رادارهای پیشرفته زمین پایه -و در سالهای اخیر، رادارهای دریاپایه- به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند.
انواع رادارهای فعال و غیرفعال زمین پایه در باندهای فرکانسی مختلف در رده‌های کشف اولیه تا کنترل آتش خصوصاً رادارهای آرایه فازی فعال، به طور گسترده در کشورمان ساخته شده و در حال عملیات است. جستجوگرهای راداری غیرفعال، نیمه فعال و فعال نیز برای موشک‌های سطح به هوا و هوا به هوا در کشور توسعه یافته است. هرچند پیچیدگی یک رادار هواپایه چندین برابر جستجوگرهای موشک‌هاست اما این موارد گام‌های اولیه‌ای در سالهای گذشته برای تثبیت بخشی از دانش و فناوری های مورد نیاز در توسعه رادارهای هواپایه بوده است.
جستجوگرهای راداری موشک ها، در زمره گام های اولیه تثبیت دانش و فناوری رادارهای هواپایه بوده اند
اما ساخت رادار و کنترل آتش هواپایه -یعنی نمونه‌هایی که باید در فضای محدود دماغه یک هواپیما قرار بگیرند- دشواری‌های خاص خود را دارد. تمامی اجزاء رادار شامل آنتن، تولیدکننده توان، پردازشگرها و زیرسامانه‌های خنک کننده و سایر اجزاء باید در کمترین وزن، کوچکترین ابعاد و بالاترین قابلیت اطمینان و کمترین احتمال خرابی ممکن ساخته شوند.
یک پوشش مخصوص که از یک سو کمترین تأثیر منفی روی کارایی رادار را داشته و از سوی دیگر از نظر شکل آیرودینامیکی و مقاومت سازه‌ای مناسب رژیم‌های پروازی هواپیماهای جنگنده باشد نیز باید طراحی و ساخته شده و روی رادار و به عنوان دماغه هواپیما نصب شود.
هر یک از این الزامات بر اساس واقعیت‌های محیط عملیاتی هواپیماهای جنگی شکل گرفته و با اتکا به تجربه‌های ده‌ها ساله در دنیا تثبیت شده است. از این رو طراحی و ساخت رادارهای هواپایه علاوه بر دشواری‌های فنی متعدد، مستلزم صرف هزینه تحقیق و توسعه بالا و هزینه تمام شده قابل توجه برای هر دستگاه رادار می‌شود.
موارد فوق، دشواری‌های کلی برای ساخت هر رادار هواپایه ای است. اما نیازمندی‌های روز صحنه نبردهای مدرن، نیاز به حالات کاری متعدد، بکارگیری انواع تکنیک‌های مدرن ارسال امواج، مقاومت در مقابل انواع روش‌های جنگ الکترونیک و ضد جنگ الکترونیک، ویژگی‌های نوین در زمینه‌های پردازش و تحلیل داده‌های اهداف متعدد و شبکه شدن اطلاعات آن هم به صورت امن با سایر هواپیماهای رزمی، پهپادها و سامانه های زمینی خود دنیای دیگری از چالش‌ها و الزامات فنی و عملیاتی را در مسیر طراحی و توسعه رادارهایی که نیاز جنگنده‌های نیروی هوایی را برطرف نمایند به وجود می‌آورد.
طی سه دهه گذشته -از ابتدای دهه ۱۳۷۰ تاکنون- متخصصان کشورمان با طی گام به گام مسیر کسب دانش و سپس توسعه فناوری های لازم برای ایجاد امکان طراحی، ساخت، آزمایش و سپس تولید رادار در داخل کشور و بدون وابستگی خاص به خارج با وجود دشواری‌ها و مشکلات مذکور، کوشیده‌اند و امروز انواعی از رادارهای داخلی برای هواپیماهای جنگنده توسعه یافته است.
* شکارچی بی بدیل با رادار جدید ایرانی
برای اولین بار در فروردین سال ۱۳۸۹ معاون وقت هماهنگ کننده نیروی هوایی ارتش و فرماندهی حال حاضر این نیرو، امیر سرتیپ عزیز نصیرزاده از به کارگیری رادار ارتقا یافته روی هواپیماهای جنگنده اف-۱۴ (تامکت) در نیروی هوایی ارتش خبر داد.
وی افزایش برد این رادار را از جمله شاخصه‌های رادار بهبودیافته نسبت به رادار اولیه اف-۱۴ برشمرد. این هواپیما به عنوان یک رهگیر تخصصی، کارنامه پرافتخار و درخشانی در دوران جنگ تحمیلی ۸ ساله در مقابل انواع جنگنده‌های شرقی و غربی برجای گذاشت. بخش بزرگی از این موفقیت‌ها ناشی از قابلیت‌های رادار و کنترل آتش AWG-9 و موشک دوربرد فینیکس در این جنگنده بود. این رادار علاوه بر برد بیش از ۲۰۰ کیلومتر در محدوده زاویه‌ای وسیع، قابلیت ردگیری همزمان ۲۴ هدف و ایجاد امکان شلیک همزمان ۶ موشک به سمت ۶ هدف مجزا را دارد.
رادار AWG-9 نصب شده روی جنگنده اف-۱۴ تامکت
از این رو هرگونه بهسازی و افزایش قابلیت در رادار جنگنده اف-۱۴ از یک سو به شدت برای حفظ و حتی افزایش کارایی عملیاتی این هواپیما، مد نظر نیروی هوایی بوده و از سوی دیگر به علت ارزش راهبردی این جنگنده رهگیر، هر حرکتی روی سامانه‌های آن، حساسیت‌های بسیاری را به دنبال داشته و دارد.
متخصصان کشورمان از همان دوران جنگ با مشکلات رادار AWG-9 دست و پنجه نرم می‌کردند. مدت زمان بین دو خرابی متوالی نسبتاً کم، کمبود قطعات یدکی، فشار کاری بسیار بالا روی گردان‌های پروازی اف-۱۴ و عدم دسترسی به پشتیبانی شرکت سازنده سبب عمده مشکلات مذکور بودند اما متخصصان تعمیر و نگهداری در نیروی هوایی در همان دوران هم به دنبال راهکارهای بومی برای حفظ قابلیت عملیاتی این رادار ارزشمند بودند و بعضاً با ابتکارات فنی و اصولی موفقیت‌هایی را نیز در همان دوران کسب کردند.
پس از پایان جنگ، با استفاده از توان علمی رو به رشد دانشگاه‌ها و تخصص‌های فنی داخل نیروی هوایی ارتش، پروژه‌هایی برای ارتقاء سنگین روی رادار AWG-9 به اجرا گذاشته شد.
به گفته مسئولین نیروی هوایی ارتش در سالهای گذشته، روی تعدادی از اف-۱۴های ایرانی «رادار ملی» نصب و به کارگیری شده است که بر اساس رادار اصلی هواپیما -ولی با قابلیت‌های بسیار بهتر و به روز- طراحی و ساخته شده است.
این پروژه با مشارکت چند دانشگاه مطرح کشور به انجام رسیده و در نتیجه آن، هواپیمای رهگیر اف-۱۴ همچنان می‌تواند نقش «مینی آواکس» را برای کنترل محدوده وسیعی از آسمان ایفا کند.
اطلاعات دقیقی از این رادار منتشر نشده اما افزایش بُرد آن نسبت به رادار اولیه و رسیدن برد آن به چند صد کیلومتر و بهبود اطلاعات دریافتی از اهداف و برد کشف بهتر از رادار قبلی به عنوان بخشی از دستاوردهای این پروژه بیان شده است. به کمک این رادارها کشف اهداف کوچک مانند پهپادها با کیفیت بهتری صورت می‌گیرد.
در سال مهر ۱۳۹۳ جانشین وقت نیروی هوایی ارتش از در دست طراحی بودن نخستین رادار هواپایه ایرانی سخن گفته بود. البته در مصاحبه فوق اشاره نشده بود که این رادار متناسب با کدامیک از جنگنده‌های این نیرو طراحی شده زیرا ابعاد و حجم رادار قابل حمل در هواپیماهای مختلف این نیرو، متفاوت است.
* رادار جنگنده کوثر
طی سالهای گذشته مطالب مختلفی از نصب رادار جدید روی جنگنده‌های آذرخش در فضای مجازی قابل مشاهده بود. هر چند از این رادار و ویژگی‌ها و میزان توسعه آن اطلاعاتی توسط منابع رسمی منتشر نشد اما نشان می‌داد که نیروی هوایی به فکر تجهیز جنگنده‌های سبک و پرتعداد اف-۵ (تایگر) و نمونه‌های بومی آن یعنی «آذرخش» و «صاعقه» است.
در زمان رونمایی و تحویل اولین فروند از جت بومی «کوثر» در تابستان سال ۱۳۹۷ که گام نهایی از پروژه بومی‌سازی جنگنده اف-۵ محسوب می‌شد، تصاویری از نصب رادار با آنتن آرایه‌ای مسطح روی این جنگنده منتشر شد.
کوثر علاوه بر ساخت تمام اجزاء بال، بدنه، سازه، موتورها، سیم‌کشی‌ها و خطوط هیدرولیک و ارابه‌های فرود، یک پیشرفت مهم نسبت به آذرخش و صاعقه داشت و آن هم به کارگیری سامانه‌های اویونیک پیشرفته نسل چهار و سامانه‌های مخابراتی و کنترل سلاح پیشرفته بود.
اطلاعات سامانه های اویونیک پیشرفته جنگنده کوثر؛ تصویر رادار هواپایه با آنتن مسطح در سمت راست و تصویر آنتن قدیمی رادار APQ-153 در سمت چپ تصویر فوق علامت گذاری شده است
آنتن رادار APQ-153 موجود روی جنگنده اف-۵ئی کره جنوبی که مشابه نمونه های موجود در ایران است
در تصاویر منتشر شده از رونمایی کوثر، اجزاء مختلف پردازشگر و آنتن رادار نصب شونده در دماغه این هواپیما علاوه بر نمایشگرهای پیشرفته دیجتیال و چند منظوره در کابین خلبان مشاهده شده است. متأسفانه هیچ گونه اطلاعات عملکردی از رادار هواپیمای کوثر منتشر نشده اما نگاهی به اجزاء آن و نمونه‌های مشابه و همرده خارجی نشان می‌دهد که از فناوری‌های پیشرفته و پردازشگرهای نسل جدید که سبب کوچک‌سازی اجزاء رادار می‌شود استفاده شده است.
رادار با آنتن آرایه ای مسطح که در دماغه و نمایشگرهای دیجیتال که در کابین جنگنده کوثر نصب می شوند
آنتن های آرایه‌ای مسطح نیز نسبت به آنتن‌های مقعر نسل قدیم که در هواپیماهای اف-۵ به کارگیری شده بود، از توانمندی‌های بالاتری برخوردار بوده و قابلیت حرکت در دو راستا برای ایجاد امکان پویش (اسکن) مکانیکی را دارد.
آنتن رادار هواپیمای کوثر و موتورهای دوران دهنده آن
برخی دیگر از اجزاء رادار هواپیمای کوثر
